امت در نظام سیاسی اسلام

در نظام سیاسی اسلام نیز به جای اصطلاح ملت از امت استفاده می­شود. در این چارچوب به جامعه­ی مسلمانان که تحت حکومت اسلامی زندگی می­کنند، امت گفته می­شود، به­طوری­که تنها عامل عضویت و تابعیت در آن اسلام است و شرایط شکل­دهنده­ی ملت و ملی­گرایی در امت اسلامی نقشی ندارد.[1]

از نظر اسلام ، محور اساسی زندگی انسان فکر و عقیده است. این اصل به همراه اصل وحدت، زندگی اجتماعی و همکاری و تعاون انسان­ها با یکدیگر را در جامعه­ی اسلامی سامان می­دهد. در مقابل ملیت غربی مفهومی است که دربرگیرنده­ی اجزای ملت است و شامل عناصری همچون نژاد، وحدت زبان، تاریخ، اراضی و خون می­شود. این در حالی است که با وجود این عناصر نیز تشکیل یک ملت واحد میسر نیست و تا وقتی که پیوندهای غیر ارادی با پیوندهای ارادی انسان­ها متحد نشده، هرگز سازمان و تشکل مستحکمی به نام ملت به­وجود نخواهد آمد. [2] این بدان معناست که جوهره­ی تشکیل یک ملت عقیده و آرمان است. بر­ همین اساس است که این عامل شاخصه­ی اصلی در تعریف امت و عنصر اصلی آن در نظر گرفته­شده است.

در نهج­البلاغه نیز در موارد متعددی واژه­ی امت به معنی گروهی که پیرو دینی و مسلکی هستند و هدف مشخصی را دنبال می­کنند، آمده و تکرار شده است. در سخنان حضرت امام علی(ع) امت به منزله­ی جامعه­ای دینی و الهی توصیف شده است که ارزش آن از هر کرامتی والاتر است. در مواردی هم منظور حضرت از امت گروهی هستند که معتقد به  یک آیین الهی هستند.[3]

   برای ورود به بحث امت اسلامی، نخست بدان جهت که امت اسلامی دارای هویت دینی است، باید تعریف روشنی درباره "معنای کلی دین"بدست آوریم آنگاه"ریشه اصلی امت اسلامی"را بررسی نماییم  .

تعریف دین

  معنای لغوی دین، انقیاد، خضوع، پیروی، اطاعت، تسلیم و پاداش است. امّا معنای اصطلاحی آن، مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان ها باشد  .

      در تعابیر قرآنى «دین» در معنای اصطلاحی به دو معنا استعمال شده است:  هر گونه اعتقاد به قدرت غیبى، چه حق باشد و چه باطل: «لکم دینکم ولى دین» دین شما براى خودتان، و دینِ من براى خودم.[4]   خاص ادیان الهى: «ان الدین عندالله الاسلام» در حقیقت، دین نزد خدا همان اسلام است. [5]در تعریف دین، توجه ما به همان استعمال دوم لفظ «دین» است، که خاص ادیان الهى است می باشد.

تعاریف متعدد از دین ارائه شده است مثلادانشمند بزرگ اسلامی و مفسر گرانقدر مذهب شیعه، علامه طباطبایی    ، دین را اینگونه تعریف می‌کند   :

«دین، عقاید و یک سلسله دستورهای عملی و اخلاقی است که پیامبران از طرف خداوند برای راهنمایی و هدایت بشر آورده اند، اعتقاد به این عقایدو انجام این دستورها، سبب سعادت و خوشبختی انسان در دو جهان است»[6]

   مرحوم علامه محمد تقی جعفری در تعریف دین می گوید:دین عبارت است از اعتقاد به وجود خداوند آگاه وعالم وقادر وغنی وعادل مطلق و جامع همه صفات کمالیه که جهان هستی را بر مبنای حکمت و عدل آفریده و انسان را در میدان مسابقه برای وصول به کمال به حرکت در آورده.مبدا ومقصد این حرکت همانگونه که فطرت سلیم انسانها دریافته است در آیه ای از قرآن مجید چنین آمده است :انا لله وانا الیه راجعون «ما از آن خداییم و ما بسوی او باز می گردیم». راهنمایان وتنظیم کنندگان این حرکت عقل ووجدان انسانی وپیامبران الهی هستند که خداوند اینان را در میان مردم مبعوث فرموده و جانشینان آن پیامبران، علماء ربانی هستندکه ادامه دهنده راه آنان می باشند.اولین پیامبر حضرت آدم ابو البشر و آخرین پیامبران، حضرت محمد بن عبدالله صلوات الله علیهم اجمعین هستند.کتاب آسمانی حضرت محمد(ص)قرآن مجید است که بدون کم و زیاد اینک باقی است.آنچه می تواند حیات انسان را در این جهان هستی، دارای فلسفه وهدف قابل قبول نماید دین به همین معنی است.[7]

ریشه امت اسلامی

   منظور از امت اسلامی ، مردم جوامعی هستند که دین اسلام را بعنوان آیین ودین سعادت بخش در دو قلمرو مادی و معنوی پذیرفته اند.برای روشن شدن این مطلب به عوامل اساسی گرایش به دین اسلام و نیز ریشه اصلی دین اسلام می پردازیم  .[8]

عوامل اساسی گرایش به دین اسلام

   عوامل متعدد در گرویدن مردم جوامعی از جهان به دین اسلام موثر بوده اند.این عوامل را می توان به دو قسم عمده بر شمرد  :

الف-  انگیزه های گریز از عوامل اختلال در زندگی مطلوب، مانند فساد اجتماعی سیاسی و فرهنگی ،ستم فرمانروایان،ظلم اقتصادی و دینی و غیره.این عوامل، گریبانگیر جوامع بسیاری بوده و در گریز به سوی اسلام تاثیر مهمی داشته اند.به عنوان نمونه، اختلافات و کینه توزی ها ی خونبار مرسوم در جوامع پیش از اسلام، بخصوص در بین اعراب و ساکنان شبه جزیره عربستان، و جنگ های طولانی و تحمیلی فرساینده ،باعث جذب مردم به سوی اسلام گشت. این خشونت های غیر انسانی و مستمر، نه تنها مردم آن دوران را از حیاتی هدف دار محروم ساخته بود، بلکه رنگ خون، و رنگ حیات را در چشمان آنان چنان مات کرده بود که گویی نوعی ضدیت با حیات طبیعی هر فرد در درون مردم پدیدار گشته بود. بدیهی است که تعدد جنگ ها، فرصتی برای شکوفایی فرهنگی و حقوقی و دینی واقتصادی جامعه باقی نمی گذارد، زیرا همه این امور بر مبنای احترام به حیات و کرامت و آزادی معقول انسان استوار است. مفاسدی مثل اسیر گرفتن زنان طایفه یا ملت مغلوب و زنده بگور کردن دختران و غارت گری ها و برده گری ها، همه از انواع اختلال در زندگی مطلوب محسوب می شود، بدین جهت بود که پس از ظهور اسلام، وقتی مردم با حقوق پایه ای حیات و کرامت وآزادی معقول موجود در عقاید اسلامی آشنا شدند، در واقع طعم حیات را چشیدند وتردید نیست که در این صورت، از خصومت وجنگ و کشتار بیزار می گردند و آن وحدت آرمانی که ناشی از محبت انسانها به یکدیگر است ،امکان تحقق می یابد. خداوند در قرآن کریم  این حقیقت را چنین بیان نموده است:«و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا و اذکروا نعمه الله علیکم اذ کنتم اعداءفالف بین قلوبکم فاصبحتم اخوانا و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منها»[9] «و همهگی به ریسمان خداوندی چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا بر شما را به یاد بیاورید که بین شما دشمنانی بود و خدا میان دلهای شما الفت انداخت و با نعمت خداوندی با یکدیگر برادر شدید و شما بر لبه پرتگاه سقوط بودید و خداوند شما را از آن نجات داد»  .

ب-  اتگیزه های محرک در خود اسلام بوده است . تردیدی در این حقیقت نیست که برای نخستی بار اسلام بوده است که حقوق پایه ای سه گانه (حق حیات و حق کرامت و حق آزادی معقول)را بطور جدی مطرح کرد و این حقوق جزءمتن اسلام مقرر شده است.همچنین تشویق ودستور بسیار جدی به تحصیل علم و معرفت به طور عام از خصوصیات ویزه اسلام است. این تشویق ها به حدی در پیشبرد آرمانهای علمی و صنعتی موثر بود که به شهادت همه مورخانی که در تاریخ تحولات علم و صنعت تحقیق کرده اند، نه تنها علم را از دیدگاههای فلسفی محض و تجرید گرایی به صحنه مشاهده ها و تجربه ها در آوردند، بلکه علم را از سقوط حتمی نجات دادند. از طرف دیگر، عقایدی که اسلام برای بشریت عرضه کرد فطری و ساده ومنطقی وخرد پسند بود. مغز بشری برای درک این عقاید نه تنها به اضطراب وتلاطم نیازمند نبود، بلکه بدان جهت که بازگو کننده فطرت او بود، برای آگاهان انبساط و ابتهاجی بوجود می آورد. بدیهی است برای اینکه در جامعه ای شخصیتها یی نظیر نظامی و ناصر خسرو و مولوی وسنایی وعطار وسعدی وحافظ وفارابی و امثال اینان ظهور کنند فرهنگی بسیار غنی و جاودانی لازم است که اسلام، در اختیار آنان گذارده بود. احکام و تکالیفی که اسلام برای انسانها مقرر کرد، بر مبنای "حیات معقول"است که به مقتضای اصل وحدت و برابری نسانها در پیشگاه خداوند بدون تاثیر نژاد و رنگ ومحیط ،و به مقتضای اصل "مشروط بودن تکلیف به حد قدرت"امکان پذیرش خود را برای همه جوامع و در همه زمانها، فراهم ساخت.

¤ نویسنده: موسی مباشری